۶: استاد سید محمدکاظم طباطبایی | تاریخ تدوین احادیث ائمه

 

خلاصه نویسی دانش پژوه محترم آقای محمد صالحی بابادی:

جلسه ششم: تاریخ تدوین احادیث ائمه (علیهم السلام) – استاد سید محمدکاظم طباطبایی

نگارش و تدوین احادیث ائمّه را می‌توان در دو دسته پی گرفت: ۱. نگاشته‌های خودِ ائمّه؛ ۲. نگاشته‌های دیگران از سخنان امامان.

در گروه اوّل: اوّلین شخص، امیرالمؤمنین است که احادیثی از رسول اللّٰه نوشت. در منابع اهل تسنّن کتابی به وی منسوب است به نام صحیفه و در منابع حدیثی اهل تشیّع، کتاب عليّ. کتاب‌های دیگری نیز به امیرالمؤمنین نسبت داده شده؛ مانند صحیحۀ فرائض، جامعه، جفر، و … . امیرالمؤمنین نیز نامه‌هایی نوشته‌اند، به ویژه در دوران حکومت. برای نامه‌نگاری، کاتب‌هایی داشته‌اند به نام عبیداللّٰه بن أبی رافع. اوّلین نگاشته از غیر معصومین نیز کتابی از عبیداللّٰه یا پدرش بوده.

خودِ امیرالمؤمنین به عنوان شخصی بلیغ، نگاشته‌های وی (نامه‌ها) به مقدار زیاد استنساخ می‌شد. جهنی کتابی دارد به نام خطب علي.  حارث أعور هم نگاشته‌ای از احادیث توحیدی امیرالمؤمنین دارد. این نگاشته‌ها به قدری زیاد شده که به گفتۀ افرادی مانند یعقوبی و ابن شعبه، بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ خطبه از امیرالمؤمنین نقل و تدوین شده بود. این اقبال بعد از شهادت امیرالمؤمنین نیز ادامه داشت، با وجود آنکه مخالفان سیاسی قصد داشتند نام امیرالمؤمنین را نیز محو کنند؛ به دلیل آنکه کلام ایشان، زیبایی‌های لفظی‌ای داشته، به نحوی که شخص مخالفی مانند جاحِظ را نیز جذب می‌کند و کتابی به نام مأة کلمة از کلمات امیرالمؤمنین می‌نویسند. در پایان قرن چهارم که سیّدِ رضی تصمیم گرفت کتاب نهج البلاغه را تدوین کند، با تکیه بر منابع گسترده‌ای که داشت، کلمات بلیغانۀ وی را جمع‌آوری کرد.

در زمان معاصر، حتّی بعضی به جمع آوری همۀ احادیث همّت کردند؛ مانند نهج السعادة و مسند أمیرالمؤمنین.

بعضی‌ها نیز به گوشه‌هایی از زندگی سیاسی امیرالمؤمنین توجّه داشتند؛ مثلاً نامۀ امیرالمؤمنین به مالک اشتر، در نگاشته‌های اصبغ بن نباته مطرح شده.

بعد از دورۀ امیرالمؤمنین، در دورۀ امام حسن و امام حسین(ع)، به جهت مشکلات سیاسی و خفقان آن دوران، نگارش حدیث کمتر شد. البته نگارش خانوادگی وجود داشت؛ ولی اقبال مردمی کمتر شد.

از دوران امام سجاد(ع) که خفقان سیاسی کمتر شد، تدوین احادیث ائمّه جانی دوباره گرفت. باید در این دوره از شخص امام سجّاد(ع) نام برد که رسالۀ حقوق را ابوحمزۀ ثمالی از وی روایت کرد یا صحیفۀ سجّادیّه که ماندگارترین اثر از دورۀ کهن به‌شمار می‌آید. این مجموعه، دعاهایی از امام سجاد(ع) انشاء شده و امام باقر(ع) و زید بن علی آن‌ها را مکتوب کرده‌اند. نسخۀ کاملِ این کتاب به دست ما نرسیده و گزیدۀ آن در دست ما قرار دارد.

از جمله کسانی که در این دوره نگاشته داشتند، سلیم بن قیس است. کتاب وی در این زمان هم مشهور است. از اصحاب امیرالمؤمنین(ع) بوده و در دورۀ سخت‌گیری‌های بنی امیه، مخفی شده و کتابش را در آن دوران نگاشته. بعدها کتاب دچار دس و تحریف شده؛ ولی اصلِ کتاب مسلَّم است.

از  سال ۱۰۰ ق (دورۀ امامت امام باقر) تا ۱۴۰ ق (اواخر دورۀ امامت امام صادق(ع)، دورۀ طلایی حدیث شیعه است؛ زیرا شروع آن با لغو منع کتابت حدیث از سوی عمر بن عبدالعزیز بود. کار شیعیان تا قبل از این، مخفیانه کتابت بوده. کتابت حدیث کسانی مانند امیرالمؤمنین(ع) و … مشکلی نداشت؛ ولی کتاب حدیث پیامبر(ص) با سختی همراه بود. لغو منع کتاب حدیث، سبب شد که کتابت به شکل یک فرهنگ رواج یابد. با فرهنگ کتابت، نقل احادیث نبوی از زبان ائمّه یا نقل احادیث خودشان، محلّ توجّه واقع شد. از این دوران به بعد، نگاشتن رائج شد و اصول أربعمأة تهیه شد. اصل یعنی پایه و ریشه. این اصول حاصل نگاشتن احادیث ائمّه از سوی راویان بود. بعضی از این اصول، دسته‌بندی موضوعی نداشت؛ مانند مسائل علي بن جعفر (کوچک‌ترین فرزند امام صادق) که احادیث را به همان ترتیب که شنیده بود، می‌نگاشت. دیگران نیز همین گونه احادیث را به ترتیب می‌نگاشتند، که این کتاب به نام مؤلَّف معروف شد. کتاب‌هایی نیز ترتیب موضوعی داشت؛ مثل کتاب الصلاة حریز بن عبداللّٰه سجستانی. کتاب وی تنها دربارۀ نماز بود و کارش تدوین این احادیث بود.

از آثار این دوران، اسم و عنوان ۱۲۰ اصل را داریم؛ ولی کتاب‌هایی نیز موجود هستند که اصل نیستند و عنوان «اصل» ندارند. برای مطالعۀ عنوان این آثار، می‌توان به فهرست شیخ طوسی و نجاشی مراجعه کرد.

نکتۀ مهم این است که در میان اهل تشیّع، نگاشتن و کتابت به شکل یک فرهنگ بوده (بر خلاف اهل تسنّن که نقل شفاهی در میان آنان جریان داشته)؛ مثلاً زراره در هنگام پرسش از امام، لوحی داشته که در برابر امام می‌نوشته. ابوبصیر ناببینا نیز یک عصاکش و کاتب داشت که سؤال و جواب‌های ابوبصیر با امام(ع) را ثبت و ضبط می‌کرده. بعد از نگاشتن ابتدائی، راویان به تدوین و تنظیم احادیث همّت می‌گماشتند. از افراد شاخص در این دوره می‌توان به زراره و برادرانش، ابوبصیر، برید بن معاویه و … .

نگارش حدیث در میان شیعه، بر اهل تسنّن نیز اثر گذاشت. بعضی از راویان اهل تسنّن نیز به سراغ ائمّه می‌رفتند برای نقل احادیث نبوی؛ مانند اسماعیل بن أبی زیاد که مشهور می‌گویند از اهل تسنّن بوده.

از ایّامِ مهم برای نقل حدیث، ایّامِ حج بوده که راویان به مدینه می‌آمدند و از آنجا تا مکّه با امام(ع) همراه می‌شدند و احادیثی که می‌شنیدند را می‌نوشتند؛ به ویژه در ایّام منا. افرادی مانند جمیل بن درّاج در این زمان احادیث را می‌شنیدند و می‌نوشتند.

نتیجه آنکه در این دوره، اصول اربعمأة نگاشته شدند و اوّلین پایه‌های حدیث اهل تشیّع شکل گرفت.

در دوره‌های بعد از امام باقر و امام صادق، خفقان عبّاسی شکل گرفت؛ ولی فرهنگ شیعی قبل از آن شکل گرفته بود. بنابراین، در دورۀ امام کاظم و امام رضا، عالمان علاوه بر امام، به کتاب‌ها نیز مراجعه داشتند و تدوین‌ها نو را انجام می‌دادند؛ به همین دلیل، کتاب‌های جامع در دوران امام کاظم شکل می‌گیرد، مانند جامع بزنطی که جنسش مانند کتاب الکافي است (که در دست ما قرار دارد). اصحاب اجماع، جامع‌نگار هستند. به همین دلیل است که شاید مراجعۀ مستقیم به امام(ع) در این دوره کاهش پیدا می‌کند؛ زیرا کتاب‌های حدیثی به نحوی در دست اصحاب قرار داشت که بیشتر سؤالات خود را جواب می‌گرفتند.

هجرت امام رضا(ع) از مدینه به مرو، سبب شد منطقۀ صدور حدیث از آنجا تغییر یابد. سؤالات مردمان مکان‌های گوناگون، از جمله مرو، با جنس سؤالات مردم مدینه متفاوت بود و سبب شد نمود جدیدی از تفکّر شیعه هویدا شود. روایات امام رضا(ع) بر همین اساس به دو دستۀ مدنی و مروزی تقسیم می‌شود. به امام رضا(ع) احادیثی منسوب شده؛ مانند صحیفه و رسالۀ ذهبیه، که البته نسبت رسالۀ ذهبیه به ایشان، دقیق و منضبط نیست. مجموعۀ روایت‌های امام رضا(ع) در کتاب عیون اخبار الرضا جمع‌آوری شده (چه احادیث نقل شده از خود امام، چه احادیث نقل شده دربارۀ امام).

ما از این دوران، می‌بینیم که احادیث شیعه برای شیعیان، یک نظم و انسجام پیدا کرده و می‌تواند تفکّر شیعه را به مردم نشان دهد؛ احادیث فقهی در ۳۰ کتاب جمع‌آوری شده‌اند (مطابق با کتب حسین بن سعید). شخصیّت‌های مهم نگاشته‌های فقهی: از جمله ابن أبی عمیر که هم نگارنده بود، هم انتقال دهنده. در این دوران، سنّتی شکل گرفته بود که کتاب راویان قبلی، به همان‌گونه که بود، نقل می‌شد و خلط نمی‌شد با کتاب‌های جدید؛ مثلاً ابن أبی عمیر هم کتاب الصلاة داشت، هم کتاب الصلاة استاد خویش (جمیل بن درّاج) را نقل کرده.

نکتۀ مهم دربارۀ دورۀ بعد از امام صادق(ع)، آن است که تا قبل از دورۀ امام صادق، کوفیانی بودند که در آنجا ساکن بودند؛ ولی در دوران بعد از امام صادق(ع)، راویانی از شیعه به بغداد رفتند و حوزۀ حدیثی بغداد را تشکیل دادند. همزمان، یک حوزۀ حدیثی دیگر نیز تشکیل شد: حوزۀ حدیثی قم (افرادی مانند زکریّا بن آدم). بعد از سردمداران مرکز حدیثی قم، کسانی دیگر نیز به جهت فضای آمادۀ قم، بدانجا مهاجرت کردند. البته رویکرد این دو شهر در تدوین حدیث با یکدیگر متفاوت بود. افرادی که روایات کوفیان را به قم منتقل کردند: حسین بن سعید، ابراهیم بن هاشم، احمد بن محمّد بن عیسی اشعری. در دورۀ تدوین احادیث در قم، مهم‌ترین کتاب این دوره به نام الکافي نگاشته شد. شیخ کلینی زادۀ کلین است و در دوره‌ای در قم اقامت کرد که استادهای حدیثی، کتاب‌های حدیثی داشتند (نه آنکه فقط راوی باشند) و با تکیه بر همین استادها و میراث حدیثی بود که کتاب الکافي نگاشته شد. میان کتاب‌های حدیثی، از نظر نظم، بسیار زیبا است و می‌توان گفت بهترین کتاب حدیثی شیعه است. قبل از ایشان نیز افرادی بوده‌اند که نگارش داشته‌اند؛ مانند برقی که بسیار خوش ذوق در تدوین حدیث بوده که به‌نظر می‌رسد شیخ صدوق از وی بسیار الگو گرفته. برقی حدود ۲۰۰ کتاب داشته و شیخ صدوق بیشتر از ۳۰۰ کتاب. از این ۳۰۰ کتاب، تنها ۱۵ کتاب در دسترس ما قرار دارد.

مدرسۀ حدیثی بغداد نیز در این دوره فعّال بوده، به ویژه از دوران شیخ مفید. این مدرسه، دو دوره دارد: ۱. دورۀ اصحاب (مانند هشام بن حکم و ابن أبی عمیر)؛ ۲. دورۀ شیخ مفید. در دورۀ شیخ مفید، نگاشته‌های حدیثی بسیار بسیار زیاد شد و انسجام بسیاری پیدا کرد و بعضی از این آثار در دسترس ما قرار دارد (مانند تهذیب الأحکام یا سخنرانی‌های شیخ مفید که به نام الأمالي تهیه شده). در همین دوره، نهج البلاغه نیز تدوین شد از سوی سیّدِ رضی (از شاگردان شیخ مفید).

در این دوره، تلاشی نیز انجام شد برای فهرست کردن نگاشته‌های شیعی. احتمالاً با توصیۀ شیخ مفید بوده. محصول این تلاش، فهرست شیخ طوسی و فهرست نجاشی است. در این دو کتاب، نام ۵۷۰۰ کتاب شیعی ذکر شده. برای آن‌ها طریق رسیدن مؤلّف نیز درج شده. موضوعات کتاب‌ها مختلف بوده؛ ولی در فقه و امامت بسیار زیاد بوده‌اند، علاوه بر آن توحید و اخلاق نیز زیاد به چشم می‌خورد. کتاب‌های مناظره با اهل تسنّن نیز بسیار بوده. البته کتاب‌های ادبی نیز بوده.

تا پایان نیمۀ اوّل قرن پنجم که زمان حملۀ سلجوقیان به بغداد بوده و آسیب زیادی به میراث حدیثی اهل تشیّع و حتّی اهل تسنّن وارد شد، مدرسۀ حدیثی بغداد ادامه داشت. البته کلّ فرهنگ از میان نرفت و کتاب‌های اصلی که نسخه‌های آن‌ها به شهرهای دیگر رفته بود، نابود نشد. بعد از این، تدوین احادیث ادامه داشته، هر چند فراز و فرود داشته؛ مثلاً در دورۀ صفویه یا دوران فعلی و معاصر، تدوین حدیث بسیار مورد عنایت واقع شد؛ ولی به هر حال همۀ این تلاش‌ها مبتنی بر تلاش‌های قبلی تا زمان حملۀ سلجوقیان به بغداد بوده