30: استاد مصطفی قناعتگر | پرسش‌ها و چالش‌های جدید درباره اعتبار احادیث

 

تقریر نویسی دانش‌پژوه محترم انور بامری:

آخرین جلسه: پرسش‌ها و چالش‌های جدید درباره اعتبار احادیث (استاد مصطفی قناعتگر)

مقدمه: بسیاری از چالش ها وسوالات که درباره حدیث مطرح است جدید نیست امام سعی بر این است آنچه بحث می کنیم در گذشته حداقل به این پررنگی نبوده است.
دیدگاهها کهن پیرامون اعتبار سنجی حدیث مختلف بوده برخی از جریان ها راحتترمی پذیرفتند اما برخی سخت گیر تر بودند واینکه از کدام کتاب نقل شده است مهم است. مرحوم سید مرتضی اگر حدیثی با عقل سازگار نباشد را نمی پذیرد.

چالش های مطرح شده :
چالش حدیثی: بررسی سندی حدیث
چالش منبعی : اینکه این حدیث در کتب متقدم آمده یا خیر ، آیا کلینی نقل کرده، بنابراین منبعی که حدیث از آن نقل شده مهم است. مثل سایت یونیسف که سایت خارجی است ودر حوزه کودکان فعالیت دارد آماری ارائه می دهد می گوید یک کودک از پنج کودک اروپایی فقیر هستند سوال پیش می آید چگونه می شود شاید مراد از فقر چیز دیگری باشد بعد می بینید همین فقر مراد است که سوء تغذیه دارند اما اگر سایت ایرانی می گفت ممکن بود نپذیرید اما یونیسف یک سازمان بین المللی بی طرف این حرف را می گوید کتب حدیثی هم اینگونه است اگر شخص معروف ومهم باشد به حدیث او اعتماد می شود.
چالش مضمونی: مثلا اینکه  گفته می شود در باره من یمت یرنی یعنی اینکه امام علی ماده وجسم او در هنگام مرگ افراد در صد جا مثلا حاضر باشد با عقل نمی سازد ممکن است کسی بگوید جسم غیر عنصری لطیف چند جا می تواند حضور داشته باشد.

چالش ترکیبی: بررسی سند ومتن.
سوال این است آیا قدما احادیث را پالایش نکرده اند؟ بله قدما پالایش کرده اند اما برای اعتبار سنجی حدیث بیش از این ابزاری نداشته اند اما امروزه با نرم افزار حامع الاحادیث ودرایه می توانیم خانواده حدیث تشکیل دهیم، احادیث مشابه را بیابیم. با کمک نرم افزار ها می توانیم مجموعه حدیث را از یک راوی نقل کرده ومسند درست کنیم  وجوامع را تشکیل داده وبه این نیتجه برسیم فلان راوی اینگونه فکری داشته مثلا تفکر غلو آمیزی داشته یا سلیم الفکر بوده است.

در اعتبار سنجی احادیث از روش های مختلفی می توانیم استفاده کنیم مثلا روش تاریخ گذاری حدیثی، روش نقد متن. مثلا در حدیثی امام صادق علیه السلام از کلمه مغناطیس وجود دارد اما در روایات دیگری نیامده وکلمه یونانی است ودر کتب متاخر آمده اعتبار حدیث کشف می شود که جعلی است.
به طور کلی رویکرد نسبه به حدیث دو گونه است 1. قرینه محور 2. گواهی محور.

گواهی محور یعنی اینکه نویسنده یک کتاب رجالی یک راوی را توصیف کرده است به حرف او اعتماد می کنیم این روش تعبدی یا گواهی محور است.

نگاه اطمینان محور وقرینه محور: آنچه مهم است اطمینان به صدور حدیث است که با نقد منبع، تاریخ گذاری ، استفاده از رجال و یا هرمسیری این اطمینان به اعتبار یا عدم اعتبار حاصل شود.

شتاب در پذیرش احادیث: باید از شتاب در پذیرش حدیث دوری کرد. این شتابزدگی ها ناشی از سوءگیری های مختلف اجتماعی ،فرهنگی، سیاسی، تاریخی وکلامی بوجود می آید .
مثلا حدیثی مطرح شده که امام فرمود دوره ای خواهد آمده که شروسی وشماسی  رژیم پهلوی را کنار می زنند وخودشان سر کار می آیند وخودشان آدم های بدی هستند به امام خمینی ومقام معظم رهبری تطبیق می دهند و واژه فرنگ دارند که حدیث جعلی است وهیچ کسی تصویری از کتاب خطی نشان نداد.این حدیث بدلیل سوء گیری سیاسی جعل شده است. مثال دیگری رجلی از اهل قم می آید زمینه سازی برای ظهور می کند به امام خمینی تطبیق داده اند در حالی که در کتب ضعیف از راویان مجهولی نقل شده که در کتب حدیثی اسمی از آنان نیامده بنابراین نباید با این حدیث از مبنای خود دفاع کرد یرا دفاع بد بدترین تضعیف است.

داستان قضاوت امام علی (علیه السلام)

دو مطالعه موردی در اعتبار سنجی حدیث شده یکی پیرامون قضاوت امام علی است در کتاب ارشاد شیخ مفید آمده که زمان خلافت خلیفه دوم دو خانم بچه ای همراهشان بود هرکدام ادعا می کردند برای اوست که خلیفه نتوانست مشکل را حل کند اما علی (ع) به قنبر گفتند شمشیر را بیاور بچه را نصف کن تا شمشیر را بلند کرد یکی از آن دو خودش را روی بچه انداخت وگفت دروغ گفتم بچه من نیست که حضرت فرمود تو مادر این بچه هستی.
شیخ مفید می فرماید خاصه وعامه این حدیث را نقل کرده اند.  اما بررسی سندی، منبعی ، مضمونی  ومتنی صورت گرفته می بینیم آنچه شیخ مفید می فرماید خاصه وعامه در زمان شیخ مفید در کتب غیر فقهی به معنای شیعه وسنی نبوده  بلکه زمانی این تعبیر را می گفتند که زبانزد همه در کوچه وبازار باشد  یعنی همه می گویند ومعروف است.

این داستان درکتاب مقدس یهودیان عهد قدیم در تَنَخ وجود دارد که به قضاوت حضرت سلیمان نسبت داده شده است. البته ممکن است کسی بگوید تاریخ تکرار شده وزمان امام علی هم صورت گرفت این امکان هم ضعیف است زیرا یک پژوهشگر آلمانی پژوهشی انجام داده بیست مورد از داستان های حکیمانه را ذکر کرده که در مصر، تبت، ایران ، کشورهای یهودی نشین همه این داستان را نقل کرده وبه بزرگ خود نسبت داده اند وبا قرائن وشواهد به این اطمینان رسیدیم که واقعی نیست. البته فقها طبق همین حدیث مطلب برداشت کرده و حکم فقهی داده اند اگر اعتبار آن به چالش کشیده شود نمی شود به آن اعتماد کرد . این مثال برای دسترسی به منابع دیجیتال آسان می توان رسید.

نمونه دوم: در کتب تاریخ آمده امام هادی ع روزی توسط متوکل به در بار فراخوانده شد ودر دل شب که متوکل مست بود وبساط لهو ولعب حدیث شده بود ومتوکل به حضرت دستور داد که شعر بخواند امام شعری با مضامین ترک دنیا وترس از آخرت بیان کردند که متوکل شروع به گریه کرد ومتحول شد وحضرت را آزاد کرد وپولی هم به حضرت داد این در مروج الذهب مسعودی آمده اما بررسی هایی روی این گزارش تاریخی صورت گرفته نشان می دهد این داستان مربوط به علی بن محمد الحمانی است که شخص شاعر از علوی ها در دوران متوکل بوده است که با بررسی های مختلف در کتب تاریخی بررسی شد که چه شباهت ها وتفاوت ها یی در نقل وجود دارد وبه نسخه های خطی مختلف مروج الذهب مراجعه شد وبعد شخصیت حِمّانی بررسی شد که آن دوره متوکل خبر داده شد حمانی ها می خواهند قیام کنند متوکل آنها را می ترساند یکی از جاسوسان خبر داد  علی بن محمد حمانی شاعر در خانه سلاح دارد واحضار شد.  نکته دیگر اینکه یکی از ادبای عصر ما به نام دکتر شوقی ضیف بدون احتمال خلاف می گوید علی بن محمد حمانی این داستان برایش پیش آمد.نکته دیگر وقتی به سند نگاه می کنیم که دو نفر از ادبای در سند هستند که مبرد ونفطویه بوده اند.

دیدگاه درست برای اعتبار سنجی حدیث قرینه محور واطمینان است که چند قرینه کنار هم قرار می گیرند طبق حساب احتمالات به اطمینان می رسیم امام در اینجا نقشی نداشته اواعتبار استناد این جریان به امام هادی علیه السلام زیر سوال می رود.