29: استاد مصطفی قناعتگر | جریان‌های حدیثی معاصر جهان اسلام

 

تقریر نویسی دانش‌پژوه محترم انور بامری:

جلسه بیست و نهم: جریان‌های حدیثی معاصر جهان اسلام (استاد مصطفی قناعتگر)

جریان: جریان در مطالعات سیاسی واجتماعی به گروههایی گفته می­شود که کنش­های اجتماعی و تشکّل خاصی داشته و رفتارهایشان با توجه به تعیین باورشان است.
در این جلسه مفهوم جریان عام  مراد است و به معنای تفکرات و رفتارهایی است که در فضای علمی و اجتماعی جاری است.
حدیث: در نگاه اهل سنت به گزارش سخن، فعل وتقریر پیامبر و صحابه ودر نگاه شیعه به گزارش قول، فعل وتقریر معصومین (علیهم السلام) است.
نکته: یک جریان ممکن است همه افراد آن مثل هم نیندیشند بلکه چه بسا متفاوت باشند. محل بحث جریان های جهان اسلام اعم از شیعه واهل سنت است اما تمرکز  روی جریان های حدیثی شیعی است.
خیلی از جریان های معاصر دنباله جریان های قبلی است.
تقسیم بندی جریان های حدیثی : 1. کمینه گرا 2. بیشینه گرا 3. میانه.

قرآنیون
جریان های کمینه گرا: یکی از جریان های کمینه گرا قرآنیون هستند.
شاخصه های قرآنیون اهل تسنن: 1. معارف دین را فقط از قرآن ونهایتا از خبر متواتر می گیرند 2. به خبر واحد توجهی ندارند.

علت عدم توجه به خبرواحد: یا انکار وحیانی بودن حدیث یا اشکال به صدور حدیث.

خواستگاه جغرافیایی قرآنیون اهل سنت: مصر و هند.
افراد شاخص قرآنیون اهل سنت: 1. نصر حامد ابوزید؛ اهل مصر 2.فضل الرحمن ملک؛ اهل پاکستان3.ایدیپ یوکسل؛ اهل ترکیه 4. احمدصبحی منصور؛ اهل مصر.

افراد شاخص قرآنیون ایرانی: 1. حیدر علی قلمداران 2.سید ابوالفضل بُرقعی 3. محمد صادقی تهرانی که مجتهد بود4. سید مصطفی حسینی طباطبایی.

برخی از نظریات قرآنیون ونسبت آن با حدیث:
قرآنیون در نگاه کلی معتقدند پیامبر خدا و صحابه از نگاشتن حدیث منع کردند بنابراین نیازی به حدیث نیست؛ از این رو قرآن محور است وآنچه از احکام در قرآن نیست متواتر وسینه به سینه به ما رسیده و به آن عمل می­کنیم. مثلا نماز صبح دو رکعت است در قرآن نیامده اما به ما رسیده است.
برخی از قرآنیون جواز پوشیدن کفش در نماز را قائلند چون در قرآن منع نشده است.
نکته : این جریان از کمینه گرا نسبت به حدیث غالب نیستند.

جریان های میانه گرا: در شیعه جریان­های فقهی، غالب جریان میانه هستند. نگاهشان به حدیث، حجیت خبر واحد است و چه بسا به حدیث بیش از قرآن توجه داشته باشند. نگاههای میانه عمدتا نگاه پیشینی به حدیث دارند.

جریان های بیشینه گرا : اخباری هستند که محمد امین استرآبادی وشاگردان ایشان در دوره صفویه بودند که صفویه وحکومت نیاز به حدیث وقوانین شیعی داشت اخباری ها قوت گرفته واصولی ها در حاشیه بودند.
جریان اخباری اینگونه نیست که همه احادیث را بپذیرند بلکه متفاوت ودارای طیف های مختلف هستند. در عصر ما به علت غلبه اصولیون، اخباریون هرچند در قم ومشهد وجود دارند ولی در اقلیت اند. اخباریون امروز چون حوزه ودرس ندارند ضعیف هستند ولی اخباریون قدیم از جمله مجلسی اول، دوم ، شیخ حر عاملی خدمت های زیادی کردند که امروزه اصولیون سرسفره آنان نشسته ودروس خارج طبق وسائل الشیعه پیش می رود.

مکتب تفکیک

جریان حدیثی اخبار گرا امروزه وجود دارد گرچه ممکن است اصولی باشند نه اخباری ولی اخبار گرا هستند. تبلور شاخص آن مکتب تفکیک است که در خراسان قرار دارند، به مخالفت با فلسفه مشهورند گرچه الزاما اینگونه نیست. تعبیر مکتب تفکیک از سوی محمد رضا حکیمی بیان شد گرچه برخی هم گفته اند ما مکتب وحی هستیم وتعبیر تفکیک را نپذیرند. این اسم پرده از جریان حدیثی برداشته است تفکیک نمی­گوید فلسفه وعرفان نخوان بلکه بخوان و لازم است حکومت بودجه ای برای چاپ وتدریس فلسفه وعرفان قرار دهد لکن اینها دین نیست. این مکتب تفکیک بین دین وغیر دین را قائل است. دین کتاب و سنت و قرآن وحدیث است. برخی از اینها فلسفه می خوانند امام به عنوان یک علم نه دین.

اخبارگرایی هیئیتی
جریانی است که در هیئات به خصوص در ذکر فضایل اهل بیت (ع) که از بی سوادی در علم حدیث رنج می برند. اینها  هر چه سخنران بگوید را می پذیرند ومی­گویند تابع حدیث هستیم اما بدون ضابطه و معیار هستند.

جریان جعل منبری ها

یکی از جریان هایی که امروزه به واسطه فضای مجازی و رسانه ای شدن منبرها  ایجاد شده این است که منبری  سرشناس گاهی به بیوت مراجع دعوت می­شود اما احادیث را جعل می کند و حدیثی نقل می کند که وجود خارجی نداشته ودروغ نسبت به اهل بیت ( ع) است.

خواستگاه جریان های کمینه گرا وعدم توجه به حدیث: 1. باور به عدم شمولیت شریعت. معتقدند دین فقط در حوزه های فردی سخن دارد 2. تشکیک در اعتبار احادیث3. دفاع از حدیث. مثلا محمود ابوریه عالم سنی کتاب اضواء علی سنة المحمدیه او دفاع عن الحدیث را نگاشت و می­گوید ابوهریره حدیث جعل کرده است  و با این کتاب می خواهد از حدیث دفاع کند می گوید حدیث باید بررسی شود وجایگاه بلندی دارد این یک رویکرد خوبی است. پس اینگونه نیست که کمینه گرا به دلیل عدم اهمیت به حدیث کمتر سراغ حدیث برود. 4. عصری بودن سنت. برخی بر این باورندکه سنت رسول خدا مربوط به زمان خود  حضرت بود آن بستر تاریخی تمام شد اکنون ضروری است به گونه ای دیگر به سراغ خواسته های دین برویم.

خاستگاههای بیشینه گرایی: 1. قول به شمولیت شریعت ونیاز عملی به آن. می گویند قرآن پاسخگوی همه نیاز های خانواده، سیاست، اقتصاد و…نیست وما حدیث داریم وپیش فرض ما این است که به سراغ احادیث برویم. مرحوم وحید بهبهانی  که خود عالم اصولی است در دفاع از حدیث تصریح می کند ما اگر احادیث ضعیف را کنار بگذاریم 90 درصد ابواب فقهی بی جواب خواهد ماند. 2. نگاه مثبت به فرایند انتقال حدیث. می گویند حدیث در یک فرایند وبستری به ما منتقل شده که به دور از آفات بوده وساز وکار هایی داشته که در برخی از کتب اعتبار سنجی احادیث شیعه ذیل همین نگاه  امن بیان شده که نگرانی از جعل نداریم واحادیث قابل اعتماد هستند.4. ناکارآمدی های قرآن.  اخباریون واصولیون می گویند ظواهر قرآن حجت نیست یعنی اینگونه نیست که قرآن بخوانیم وفتوا دهیم بلکه قرآن مخاطب خاص دارد فهم قرآن برای اهل بیت است. برخی نیز گفته اند قرآن تحریف شده است بنابراین از احادیث استفاده می کنیم.  در پاسخ گفته شده اگر قرآن اینگونه است پس به حدیث به طریق اولی نمی­شود اعتماد کرد.

نکته: جریان غالبی که امروزه نسبت به حدیث وجود داد مخصوصا شیعه عدم توجه به حدیث است. گفته می شود قبل از رسیدن به اجتهاد حدیث نخوانید زیرا فهم دقیق حاصل نمی شود. در مقابل، جریان دیگر می­گوید حدیث بخوانید این دو دیدگاه در مقابل هم قرار داشته و هر دو به حدیث بی توجه هستند. مثلا حدیثی بیان شده که پیامبر موهایش را بلند می­گذاشت این بی توجهی به حدیث است؛ زیرا اگر شخص خانواده حدیثی تشکیل می داد شاید به نتیجه دیگری می­رسید. زیرا امام صادق (ع) می­فرمایند سنت پیامبر ( ص) بر حلق وکوتاه کردن مو است. همان سالی که می خواستن حج بروند ومشرکین اجازه ندادند، خداوند وعده تشرف به حج در سال بعد را داد. آن سال حضرت موها را کوتاه نکردند وبه مردم بشارت ودلداری دادند که من موها را کوتاه نکردم وقرار است سال بعد حج برویم و به این وعده الهی ایمان وباور قلبی دارم. این پاسخ با تشکیل خانواده حدیثی  ما را به این تنیجه می رساند؛ بنابراین  لازم است انسان ابتدا با عالمی حدیث شناس به مطالعه احادیث بپردازد تا به مرحله ای از فهم  و روش های فهم حدیث برسیم.