27: استاد سید محمدحسن حکیم | مطالعات تطبیقی حدیث‌شناسی بین فرق اسلامی

 

تقریر جلسه بیست و هفتم: مطالعات تطبیقی حدیث‌شناسی بین فرق اسلامی (استاد سید محمدحسن حکیم)

قرآن وحدیث دو منبع معرفتی پایه

مطالعات حديث شناسی تطبیقی بین مذاهب اسلامی

حديث اسلامی در کنار قرآن کريم يکی از دو منبع اصيل معرفت دينی است. اين منبع معرفتی اسلام، از آغاز پیدايی تا به امروز سرگذشتی پر فراز و نشیب و سابقه ای عمیق را در بلندای عمر بيش از  هزار ساله ی خویش به تصویر کشیده است.

 

پیدایی حوزه ها و گرایش ها درحدیث اسلامی

پیدایی عرصه های گونه گون دانشی و تخصص هایی ويژه در مسير ارتباط با اين منبع اصیل معرفت اسلامی، از همان سده های آغازين مجموعه ای به هم پيوسته با عنوان «علوم يا دان ش های حديثی» را پديدار نمود. گسترش اسلام در اقصی نقاط کره خاکی و اهمیت ویژه دانش های حديثی به عنوان دانش مادر در علوم اسلامی، خیل عظیم دانش پژوهان را از بلاد مختلف اسلامی متوجه اين دانش نمود. دانش پژوهانی با توانمندی ها و گرايشات فکری گونه گون، که اندوخته های معرفتی و توانايی تحليل هر یک سبب ساز پیشبردی دانشی در مسیر علوم حديث گرديد.

گستره جغرافیایی بی نهایت و اهتمام جدی مدارس مختلف اسلامی به دانش حديث، زمینه ساز پيدايی گرايش های دانشی روشن و مدارس حديثی متعدد در ميان مسلمانان گرديد. مدرسه حديثی اماميه، مدرسه حديثی اهل سنت، مدرسه حديثی زيديه، مدرسه حديثی اباضيه و… گسترده ترين مدارس حديثی است که در تاريخ حديث اسلامی پديدار شده اند. مدارس گسترده ای که گرايش های ويژه دانشی و مدارس منطقه ای متعددی را دربر می گرفته است.

 

پیدایی مدارس حدیث اسلامی

پیدایی گرایش ها و مدارس دانشی متعدد، اگرچه فرايندی طبیعی در مسير حرکت همه دانش ها بوده و هست، اما آفت ها و آسیب هايی را نیز درپی داشته است. از جمله ی اين آسیب ها اتکا و اکتفای به مبانی مذهبی و استنکاف و اجتناب از بهره گیری از طاقات و توانمندی های مدارس و مذاهب ديگر بوده است. امری که زمینه ساز استبعاد و دوری مدارس مختلف حديث اسلامی از يکديگر شده است. این دوری ها، تفاوت های جدی میان مدارس را قم زده و حديث نگاری هایی متفاوت بر پایه مبانی مذهبی را پديد آورده که منتهی به نوعی قناعت و اکتفای به داشته های مذهبی و اجتناب و مقاومت در مقابل دستاوردهای مذاهب ديگر در ميان مدارس مختلف شد. اگرچه عالمان بیدار همواره درپی رهیافت هایی برای همگرايی انديشه ای ميان مدارس مختلف بوده اند؛ اما رویکرد عام در مسیر حديث اسلامی بر پايه همان اختلاف ديدگاه ها و تفاوت ها سپری شده است.

 

مطالعات حدیث شناسی مقارن

امروزه اما، یکی از عرصه های جدی پژوهش در دانش حديث، مطالعات تطبيقی حديث اسلامی است. رويکردی جدی، که تلاش دارد بر پايه ی مجموع اندوخته ی دانشی و تلاش های دانشمندان مدارس حديث اسلامی، رهيافت های نوينی را در مسير شکوفایی دانش حديث نمودار سازد.

تلاش در عرصه تطبيق اصول و قواعد دانشی بر پايه مقارنه مصادر علوم حديثی از يک سو؛ و تلاش در عرصه تطبيق معارف حديثی مذاهب اسلامی از سوی ديگر؛ دو سويه پژهشی تلاش های دانشی حديث پژوهان معاصر از مذاهب مختلف اسلامی است.

در عرصه مقارنه قواعد و اصول حديث پژوهی؛ مقارنه منابع مذهبی، افزون بر نمودار سازی اشتراک جدی انديشه ها در قاعده پردازی، ظرفيت ها و ظرافت های دانشی فراوانی را نمودار ساخته، که زمینه ای جدی برای صرف انديشه و قلم فرسايی در مسير تکامل قواعد و اصول حديث پژوهی گرديده است.

 

یکسانی معارف حدیثی مذاهب اسلامی

در میدان مقارنه ميان معارف حديثی اما؛ مقارنه منابع و مصادر مذهبی معارف حديث، حقیقتی شگرف را به بلندای اعجاز نبوی پديدار نموده است. گستره و فروانی خارج از انتظار در مطابقت و همگونی گزاره های حديثی، معرفت تفصیلی و افزوده ای است که درپی مقارن پژوهی های معاصر پديدار شده است.

يکسانی الفاظ و مفاهیم گزاه های حدیثی منابع مذهبی، در تمامی عرصه های انديشه ای ـ اعم از احاديث اعتقادی و کلامی و احاديث اخلاقی و همچنین احاديث فقهی ـ با فراوانی بيش از 70 درصدی، حقیقتی است که در مقارن پژوهی های معاصر نسبت به مصادر معارف حدیثی آشکار شده است.

يکسانی اتفاقی و تصادفی ميان مفاهیم و گاه الفاظ منابعی غیر همسو، امری طبیعی است که در مصادیق محدود و معدود متصور و ممکن الوقوع است. اما اشتراک و یکسانی بیش از 70 درصدی گزاره ها و مفاهیم را به هیچ روی نمی توان با تصادف و اتفاق توجیه و تحلیل نمود.

یکسانی گزاره ها با توجه به تفاوت، تغایر و اختلاف فراوانی که در مبانی و مبادی و همچنین حساسیت های ویژه ای که مذاهب و مدارس حديثی، نسبت به خروجی ها و مصادر معارف حدیثی داشته اند؛ اگر افزوده شود به اين فراوانی بيش از 70 درصدی اشتراک الفاظ و مفاهیم معارف حديثی؛ ابهام و سؤال از چرايی اين اتفاق و يکسانی را جدی تر نموده و توجیه آن را ضروری می کند.

توجه به واقعیتی محوری در انديشه مسلمانان می تواند به رفع ابهام کمک نموده و پرده از حقيقت چرایی اين يکسانی بردارد. اندیشه اسلامی با تمامی گرايش ها و نحله ها و فرق مختلف آن بر پايه حقيت نورانی رسالت نبی مکرم صلی الله عليه وآله و سلم و ضرورت التزام به سنت آن حضرت و زندگی در مسير تطبیق آورده وحيانی ايشان بر شئون مختلف حیات انسان مسلمان شکل گرفته است. بر همین پايه، از همان آغازین روزهای اسلام، تلاش مسلمانان بر حفاظت از میراث نبوی ببه مقصود تأسی و بهره گیری و انتقال به نسل های پسین استقرار يافت. اين بدان معناست که در ميان گرايش ها و مذاهب مختلف اسلامی افزون بر قرآن کريم يک نقطه محوری و يک مبدأ واحد ديگر به نام سنت نبوی وجود دارد که همگی مسلمانان بدان التزام و اهتمام دارند.

فراوانی بيش از 70 درصدی يکسانی الفاظ و مفاهیم، اگر افزوده شود به اختلاف، تغاير و تقابل در مسير دستيابی به معارف حديثی، نافی تصادف بوده و با در نظر گرفتن التزام و ايمان همه مذاهب و گروه های مسلمان به مبدأ رسالت و شخص نبی مکرم صلی الله عليه وآله وسلم نافی احتمال تبانی بر دروغ بستن به آن مبدأ نورانی است.

اگر تصادف و تبانی بر کذب منتفی شود؛ يکسانی الفاظ و مفاهیم توجیهی ندارد مگر اطمينان و قطعیت نسبت به صدور اين حجم بيش از 70 درصدی معارف حديثی، از همان مبدأ نورانیِ مورد اتفاق همگان يعنی نبی مکرم صلی الله عليه و آله و سلم.

اين حقیقت که در پرتو مقارن پژوهی های معارف حديثی آشکار شده است، نمايانگر آن است که هر یک از مذاهب، گروه ها و فرق اسلامی به رغم تنش ها و اختلافات ميان مذهبی، کوشيده اند تا با امکانات و داشته های خويش، حقیقت نورانی سنت نبوی را پاسداری کند. همچنین توجه به اين حقیقت بسياری از شبهات مستشرقان در عرصه اعتبار حديث اسلامی را دفع و رفع نموده و آسيب هایی که از سوی ايشان متوجه حدیث اسلامی شده را خنثی می سازد. فراتر از اين همه، توجه و التفات به اين حقیقت، برخی مبانی و قواعد حديث پژوهی، همچون عرضه گزاره های مشکوک به کتاب و سنت را کارآمد نموده و عرصه های پژوهشی نوينی همچون طبقه بندی گزارش های حديثی را پيش روی حديث پژوهان معاصر می گشايد.