14: استاد جمال‌الدین حیدری‌فطرت | منابع اصلی رجال شیعه

 

تقریر نویسی دانش‌پژوه محترم آقای محمدصالحی بابادی:

جلسۀ چهاردهم: منابع رجالی اصلی شیعه (استاد جمال‌الدین حیدری فطرت)

 

بعد از آشنایی با کلیات علم رجال، باید با اوّلین موضوع مهم در علم رجال آشنا شویم.

هدف از آشنایی با منابع علمی، صرفِ کسبِ اطّلاعات نیست، بلکه مقدّمه‌ای است برای ورود به متن منابع و شناخت. پس آشنایی مقدّمه‌ای برای شناخت است.

دسته‌بندی منابع رجالی

می‌توان منابع رجال را در چهار دستۀ عمده جای داد:

۱. اصول رجالی: کتاب‌هایی که در قرن چهار و پنج قمری تألیف شدند.

۲. منابع ثانوی: کتاب‌هایی که از قرن ششم تا قرن دهم تألیف شدند.

۳. جوامع رجالی: از اواخر قرن دهم تا زمان حاضر.

۴. تک‌نگاری‌های رجالی: از قرن دوازدهم تا زمان حاضر.

در این جلسه، به دنبال شناخت اصول رجالی هستیم.

قبل از وارد شدن به آشنایی با این اصول، باید به دو پرسش پاسخ داد:

۱. چرا به این کتب «اصل» گفته می‌شود؟

پاسخ: در پژوهش‌های رجالی، اصل بر مراجعه به این کتاب‌ها است. البته این به معنای این نیست که این کتاب‌ها از نقد مبرّا باشند و حتماً باید سخن آنان را پذیرفت. در کنار این، از مؤلّفِ این کتاب‌ها مطالبۀ دلیل نمی‌شود معمولاً؛ برعکسِ منابع بعدی که در آن‌ها از مؤلّف پرسیده می‌شود.

۲. آیا این منبع، واقعاً اوّلین منابع رجالی شیعه هستند؟

پاسخ: خیر. اگر دورۀ قدما را مرور کنیم، با حدود ۱۰۰ جلد کتاب رجالی مواجه هستیم که البته بیشترِ آن‌ها به دست ما نرسیده و ما به آن‌ها دسترسی نداریم. این ۱۰۰ جلد از نظر موضوع نگارش، در چند دسته بوده‌اند: طبقات؛ فهرست؛ گزارش نگاری؛ معرفة الرواة. در واقع، می‌توان گفت شش کتابی که به عنوان اصول رجالی دسته‌بندی شده‌اند، آخرین کتاب‌های دورۀ قدما هستند که در حال حاضر در دسترس ما هستند و جمع‌بندی‌ای از کتاب‌های سابق بر خویش به شمار می‌آیند.

۱. رجال برقی

در مؤلّف آن اختلاف وجود دارد:

الف. احمد بن محمّد بن خالد برقی؛ طبق این احتمال، کتاب جزء منابع قرن سوم هجری خواهد بود.

ب. احمد بن أبی عبداللّٰه بن احمد بن محمّد بن خالد برقی: طبق این احتمال، کتاب مربوط به قرن چهارم به شمار می‌آید؛ زیرا مؤلّفِ آن در ابتدای قرن چهارم از دنیا رفت.

کتاب بر اساس روش طبقات‌نگاری نگاشته شده؛ یعنی چینش راویان بر اساس رابطۀ زمانی با معصومان: اصحاب رسول اللّٰه، اصحاب امیر المؤمنین، و … .

هدف از تألیف کتاب: اشاره به طبقۀ راوی و اینکه راوی از اصحاب کدام معصوم بوده. به همین دلیل، در کتاب خبری از توثیق و تضعیف و مذهب راوی نیست.

ححم کتاب: از نظر حجم، کتاب تنها ۱۵ صفحه حجم دارد.

فایدۀ طبقات‌نگاری: فهم ارسال یا اسناد روایت راوی از معصوم.

۲. الرجال (معروف به رجال کشی)

نام نویسنده: أبوعمرو محمد بن عمر بن عبدالعزیز کشی.

وی اهل کش بوده که امروزه به نام شهرسبز در جنوب ازبکستان است. از شاگردان عیّاشی است. کتاب خویش را بر اساس روایاتی که دربارۀ آنان رسیده، تألیف کرده. روش درج اسامی راویان نیز بر اساس روش طبقات‌نگاری است. البته داده‌های کتاب تنها به روایات محصور نیست؛ بلکه گاهی گزارش‌های تاریخی یا دیدگاه‌های مشایخ مؤلّف یا دیدگاه‌های خودِ مؤلّف نیز ذکر شده.

نحوۀ استفاده از روایات کتاب: در هر روایت، باید به دنبال شناخت مؤلّفه‌های راوی‌شناسی باشیم. در علم رجال، به دنبال چهار مؤلّفه هستیم: ۱. هویّت راوی؛ ۲. طبقۀ راوی؛ ۳. مذهب راوی؛ ۴. وثاقت و ضعف.

مثلاً از روایت اوّل در مدخل حمران بن أعین چنین برداشت می‌کنیم: ۱. نام وی، حمران بن أعین است؛ ۲. از اصحاب امام باقر است؛ ۳. شیعۀ دوازده ‌امامی است؛ ۴. مدحی که از وی شده، به معنای وثاقت است.

بنابراین، روش تعامل با کتاب کشیّ، روشی فنّی است. باید روایات را خواند و از آن‌ها برداشت رجالی کرد؛ بر خلاف کتاب‌های دیگر که بیان کنندۀ نتیجۀ نهایی هستند. در مطالعۀ کتاب کشی، ممکن است با مشکلات و چالش‌هایی مواجهه شویم؛ مانند مواجهه با روایت‌های متعارض و ضد و نقیض.

نکتۀ مهم: این کتاب در شش جزء تألیف شده و توسّط شیخ طوسی تلخیص شده. کتاب اصلی در دستِ ما نیست و کتابی که در دسترس قرار دارد، اختیار معرفة الرجال است.

بخشی از متن کتاب:

في حمران بن أعين

٣٠٣ – حَمْدَوَيْهِ‌، قَالَ‌: حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى، عَنِ اِبْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنِ هِشَام ابْنِ اَلْحَكَمِ‌، عَنْ حُجْرِ بْنِ زَائِدَةَ عَنْ حُمْرَانَ بْنِ أَعْيَنَ‌، قَالَ‌: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ إِنِّي أَعْطَيْتُ اَللَّهَ عَهْداً، لاَ أَخْرُجَ مِنَ اَلْمَدِينَةِ حَتَّى تُخْبِرَنِي عَمَّا أَسْأَلُكَ‌، قَالَ‌، فَقَالَ لِي: سَلْ قَالَ‌، قُلْتُ‌: أَ مِنْ شِيعَتِكُمْ أَنَا؟ قَالَ‌: نَعَمْ فِي اَلدُّنْيَا وَ اَلْآخِرَةِ‌ (اختیار معرفة الرجال، چاپ مؤسّسة آل البیت، ج ۱، ص ۴۱۲).

۳. الرجال (إبن غضائری)

نویسنده: حسین بن عبید اللّٰه غضائری

او متوفّای اوایل قرن پنجم است؛ ولی کتاب وی محصولی از اواخر قرن چهارم به شمار می‌آید. از دوستان و رفقای نجاشی است. دارای مؤلَّفاتی در رجال بوده؛ ولی جوانمرگ شد و کتاب‌هایش به جامعۀ علمی عرضه نشد. شیخ طوسی در مکتب بغداد، کتاب‌های ابن غضائری را در دسترس نداشته؛ ولی نجاشی گاهی از ابن غضائری نقل قول می‌کند.

در قرن هفتم، نسخه‌ای از این کتاب به دست سیّد بن طاووس می‌رسد. بعد از ماجراهایی، قطعاتی از کتاب، به دست ما می‌رسد.

اوّلین چیزی که در این کتاب جلبِ توجّه می‌کند، تضعیفاتی است که ابن غضائری نسبت به خیلی از راویان دارد.

در نسخه‌ای که پیدا شده، ۱۵۹ راوی وجود دارد که خیلی از آن‌ها تضعیف شده‌اند.

نظرات علما دربارۀ این کتاب، مختلف است در طول تاریخ:

۱. این کتاب، وضع شده است.

۲. ابن غضائری، فنّی‌ترین رجالی است (حتّی در تعارض نظر وی با نجاشی، نظر ابن غضائری مقدّم است).

با تطبیق آنچه در کتاب موجود است با آنچه نجاشی از ابن غضائری نقل کرده، متوجّه می‌شویم که تطابق دارند و می‌توان گفت بعید است که کتاب ابن غضائری از حوزۀ اعتقادی دیگری به شیعه داخل شده باشد.

بخشی از متن کتاب:

شمارۀ ۱۱: أحمد بن محمّد بن سیّار، یکنّی أبا عبداللّٰه، القمّيّ، المعروف بالسیّاريّ

ضعیفٌ، متهالك، غالٍ، منحرف.

استثنی شیوخ القمیین روایته من کتاب «نوادر الحکمة».

و حکی علي بن محمد بن محبوب عنه في کتاب «النوادر» المصنَّف أنّه قال بالتناسخ.

نمی‌توان ابن غضائری را از پژوهش‌های رجالی کنار گذاشت، هر چند نسخه‌ای که در دسترس ما قرار دارد، از نظر تاریخی، کمی ابهام دارد و سؤال‌برانگیز است که آیا اصالت دارد یا خیر.

۴. الفهرست شیخ طوسی

نویسنده: محمد بن الحسن بن علي معروف به شیخ طوسی، متولّد ۳۸۵ قمری و متوفّای ۴۶۰ ق.

این کتاب در جوانی شیخ طوسی نگاشته شده (ظاهراً قبل از ۳۰ سالگی).

روش این کتاب: ۱. ذکر نام مصنّف؛ ۲. تألیفات؛ ۳. طریق به کتب.

۹۱۲ مدخل در این کتاب وجود دارد. بعضی از مدخل‌ها مشترک است و تعداد مؤلّف‌ها ۸۰۰ و خرده‌ای است. در بعضی مدخل‌ها، دربارۀ مؤلّف توضیحاتی نیز ذکر شده.

دو وعده در مقدّمۀ کتاب وجود دارد: ۱. ذکر تعدیل و تجریح دربارۀ مؤلّفین؛ ۲. اعتقاد و مذهب هر مؤلّف.

بخشی از متن کتاب:

[٢٨] إبراهيم بن نصير

إبراهيم بن نصير.

له كتاب. رويناه بالإسناد الأوّل، عن حميد، عن القاسم بن إسماعيل، عن إبراهيم.

[٢٩] إبراهيم بن حمّاد

إبراهيم بن حمّاد.

له كتاب. رويناه بالإسناد الأوّل، عن حميد، عن القاسم بن إسماعيل، عن إبراهيم.

باب إسماعيل

[٣٠] إسماعيل بن أبي خالد

إسماعيل بن أبي خالد محمّد بن مهاجر بن عبيد الأزدي، روى أبوه عن أبي جعفر عليه السّلام، و روى هو عن أبي عبد اللّه عليه السّلام، و هما ثقتان من أهل الكوفة، من أصحابنا.

و لإسماعيل كتاب القضايا مبوّب.

أخبرنا به أحمد بن محمّد بن موسى، قال: أخبرنا أحمد بن محمّد ابن سعيد، قال: حدّثنا محمّد بن سالم، عن [في النسخة الصحیحة: بن] عبد الرحمن، عن الحسين ابن محمّد بن علي الأزدي، عن أبيه، عن إسماعيل.

کتاب شیخ طوسی، تکمیل‌شدۀ فهرست‌های ناقص پیشین است.

۵. الرجال (شیخ طوسی)

این کتاب نیز نگاشتۀ شیخ طوسی است. روش آن، طبقات‌نگاری است. دلیل ذکر این کتاب (با وجود کتاب‌های طبقاتِ پیشین است)، این است که استاد شیخ طوسی، از وی درخواست کرده بود که اطّلاعات و داده‌های طبقات‌نگاری پیشین، جمع شود؛ زیرا کارهای قبلی، محدود یا ناقص بوده؛ مثلاً طبقات‌نگاری مربوط به اصحاب یک امام بوده (مانند رجال ابن عقده) یا آنکه همۀ روات ذکر نشده بودند.

تفاوت این کتاب با رجال برقی:

۱. کمیت راویان مدخل شده: در رجال برقی، با ۱۷۰۰ راوی روبه‌رو هستیم؛ در حالی که در رجال شیخ طوسی، بیش از شش هزار راوی مدخل شده‌اند.

۲. گسترش اطّلاعات و داده‌های هویتی و شخصی: در رجال برقی، به نام خود راوی یا پدر وی بسنده شده؛ در حالی که در رجال طوسی، علاوه بر داده‌های پیشین، نام جد راوی و محلّ زندگی وی و … نیز ذکر شده. علاوه بر این، میزان توثیقات این کتاب نیز تقریباً دو برابر کتاب قبلی شیخ طوسی (الفهرست) است. تعداد زیادی از راویان، با ذکر مذهب ذکر شده‌اند (هر چند در بعضی مواقع، اتّهام مذهبی به بعضی روات وجود دارد که محلّ مناقشه است. در رجال برقی، نام راویان با نظم و ترتیب خاصّی درج نشده بود؛ در حالی که در رجال شیخ طوسی از نظم و ترتیب الفبایی استفاده شده. در رجال برقی، بخشی جداگانه برای زنان راوی قرار داده شده؛ ولی شیخ طوسی بخشی جداگانه قرار نداده.

نکته: در بخش انتهای کتاب شیخ طوسی، بابی به نام «من لم یرو عنهم» قرار داده شده که برای نام بردن از اشخاصی است که روایت از اهل بیت ندارند؛ یعنی کسانی هستند که بعد از دوران غیبت تا دوران شیخ طوسی به کار حدیثی پرداخته‌اند. در انتهای رجال برقی، همچو بخشی قرار ندارد و کتاب با نام بردن از کسانی که در مسئلۀ خلافت با ابوبکر محاجّه داشته‌اند، به پایان می‌رسد.

بخشی از متن کتاب:

أصحاب أبي الحسن الثاني عليّ بن موسى الرضا عليهما السلام

باب الهمزة

[٥١٩٥] ١ – إبراهيم بن عبد الحميد، من أصحاب أبي عبد اللّه عليه السلام [في النسخة الصحیحة: حذف]، أدرك الرضا، عليه السلام [في النسخة الصحیحة: حذف] و لم يسمع منه على قول سعد بن عبد اللّه، واقفي، له كتاب.

[٥١٩٦] ٢ – أحمد بن محمّد بن أبي نصر البزنطي، ثقة، مولى السكوني (السكون)، له كتاب الجامع، روى عن أبي الحسن موسى عليه السلام [في النسخة الصحیحة: حذف].

۶. رجال نجاشی

نام درست: فهرست نجاشی.

روش کتاب: همان روش فهرست شیخ طوسی

نویسنده: احمد بن علی بن عباس کوفی، ساکن بغداد. از نظر سنّی، از شیخ طوسی بزرگ‌تر است و در بعضی اساتید (مثل شیخ مفید، سیّد مرتضی، ابن عبدون، و …) مشترک هستند؛ ولی استفادۀ نجاشی از آنان بیشتر از شیخ طوسی بوده و شیخ طوسی معمولاً از سال‌های پایانی عمر آنان استفاده کرده.

انگیزۀ نگارش کتاب: سیّد مرتضی به شبهه‌ای از اهل تسنّن دربارۀ شیعه اشاره کرده: «شیعیان نویسنده و مؤلّف و اثر علمی ندارند». نجاشی این فهرست را برای پاسخ به این شبهه نگاشته. متن کتاب:

بِسْمِ اَللّٰهِ اَلرَّحْمٰنِ اَلرَّحِيمِ اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ اَلْعٰالَمِينَ‌، و صلواته على سيدنا محمد النبي و على أهل بيته الطاهرين أما بعد، فإني وقفت على ما ذكره السيد الشريف – أطال الله بقاءه و أدام توفيقه – من تعيير قوم من مخالفينا أنه لا سلف لكم و لا مصنف. و هذا قول من لا علم له بالناس و لا وقف على أخبارهم، و لا عرف منازلهم و تاريخ أخبار أهل العلم، و لا لقي أحدا فيعرف منه، و لا حجة علينا لمن لم يعلم و لا عرف. و قد جمعت من ذلك ما استطعته، و لم أبلغ غايته، لعدم أكثر الكتب، و إنما ذكرت ذلك عذرا إلى من وقع إليه كتاب لم أذكره. و قد جعلت للأسماء أبوابا على الحروف ليهون على الملتمس لاسم مخصوص منها. [و ها] أنا أذكر المتقدمين في التصنيف من سلفنا الصالح، و هي أسماء قليلة، و من الله أستمد المعونة، على أن لأصحابنا – رحمهم الله – في بعض هذا الفن كتبا ليست مستغرقة لجميع ما رسمه، و أرجو أن يأتي في ذلك على ما رسم و حد إن شاء الله [تعالى]. و ذكرت لرجل طريقا واحدا حتى لا يكثر (تكثر) الطرق فيخرج عن الغرض.

رابطۀ تاریخی فهرست شیخ طوسی و فهرست نجاشی: فهرست شیخ طوسی مقدَّم بوده. در اینجا سؤال ایجاد می‌شود که «کتاب شیخ طوسی برای پاسخ به شبهه کافی نبوده؟» و پاسخ این است که در فهرست شیخ طوسی، کاستی‌هایی وجود داشته که نجاشی را بر آن داشته که با کاری دقیق‌تر، به پاسخ‌گویی بپردازد.

تفاوت این دو فهرست با یکدیگر: سه محور در اینجا وجود دارد:

۱. تعداد مؤلّفین در فهرست نجاشی بیشتر است؛ در فهرست شیخ طوسی، با ۸۰۰ و خرده‌ای روبه‌رو هستیم و در رجال نجاشی، بیشتر از هزار نفر.

۲. داده‌های افزون: در رجال نجاشی، اطّلاعات نسب‌شناسی و هویتی و شخصیّتی راوی نیز ذکر شده.

۳. نجاشی بعضی از داده‌های ذکر شده در فهرست شیخ طوسی را نپذیرفته و بعضی از داده‌ها را حذف کرده (زیرا آن داده‌ها را نپذیرفته). مدخل‌ها معمولاً شباهت زیادی دارند؛ به نحوی که انگار متن اصلی، فهرست شیخ بوده و نجاشی هر جا که نیاز به تکمیل یا حذف داشته، دست‌به کار شده.

بخشی از متن کتاب:

 سماعة بن مهران بن عبد الرحمن الحضرمي، مولى عبد بن وائل بن حجر الحضرمي، يكنى أبا ناشرة – و قيل أبا محمد –

كان يتجر في القز و يخرج به إلى حران و نزل الكوفة في كندة،

روى عن أبي عبد الله و أبي الحسن عليهما السلام،

و مات بالمدينة،

ثقة ثقة [برای دفع یک اتّهام]،

و له بالكوفة مسجد بحضرموت، و هو مسجد زرعة بن محمد الحضرمي بعده.

و ذكر أحمد بن الحسين رحمه الله [یعنی ابن غضائری، دوست و هم‌درس نجاشی]: أنه وجد في بعض الكتب أنه مات سنة خمس و أربعين و مائة في حياة أبي عبد الله [عليه السلام] [این یعنی دوران وجود واقفه را ادراک نکرده و این بخش از کلام نجاشی، برای دفع اتّهام فساد مذهب از سماعة بن مهران است] و ذلك أن أبا عبد الله عليه السلام قال له: إن رجعت لم ترجع إلينا، فأقام عنده، فمات في تلك السنة، و كان عمره نحوا من ستين سنة. و ليس أعلم كيف هذه الحكاية، لأن سماعة روى عن أبي الحسن [عليه السلام] [ِیعنی امام کاظم]، و هذه الحكاية تتضمن أنه مات في حياة أبي عبد الله [عليه السلام] و الله أعلم.

له كتاب يرويه عنه جماعة كثيرة أخبرنا عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد بن سعيد قال: حدثنا جعفر بن عبد الله المحمدي قال: حدثنا عثمان بن عيسى عنه بكتابه.

سه عنوان دیگر در آثار متقدّم: ۱. رسالۀ أبی غالب زراری؛ ۲. مشیخۀ شیخ طوسی در تهذیبین؛ ۳. مشیخۀ شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه.

این منابع، جزء اصول رجالی نیستند؛ ولی در پژوهش‌های رجالی نیاز هستند.

روش انس با اطّلاعات و داده‌های اصول رجالی: مراجعه به متن و مطالعۀ آن، به ویژۀ با روش مطالعۀ تطبیقی یک مدخل میان منابع گوناگون.

نجاشی احمد بن علی. 1365. رجال النجاشي. قم – ایران: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي.